H.C. ten Berge – De witte sjamaan
Een beknopte biografie en een zeer uitgebreide beschrijving van het werk van H.C. ten Berge is te vinden op de site van de KB, zie: http://www.kb.nl/dichters/berge/berge-01.html
De meest volledige bibliografie is ongetwijfeld die op de site van schrijversinfo, zie: http://www.schrijversinfo.nl/bergetenhc.html
Behalve dichter is H.C. ten Berge ook essayist, vertaler (o.a. van de volkse verhalen uit de Eskimo cultuur) en prozaschrijver. Voor zijn gehele oeuvre ontving hij diverse prijzen, met als hoogtepunt de P.C. Hooftprijs in 2006.
De witte sjamaan een initiatie
Aanvliegen over de sont,
over donkere kommen van finse meren
scheepgaan in de kajak
der gestorvenen
drijven op de wateren
tussen taiga en toendra
oog en oor zuiveren
aan leegte en verte
zich voeden met bessen, met hoed
en geur van de goddelijke paddestoel
dromen de droom
van het eeuwige heden
als arktiese beer
weer tot sneeuwblinde dronkenschap in te keren
Op de tong zeven vlokken
in dovend middaglicht smelten
zijn tent gebukt naar binnen gaan
als de zon slaapziek wegzakt achter de wouden
liggend op zijn bladerbed
het smeulend vuur van berkebast aanblazen
door het rookgat
de witblauwe poolster bespieden
in heldere blijdschap de hemelse spijker
en stralende navel van zijn heelal gadeslaan
als viervoeter zijn tent verlaten
om de verre suizing van een vleugelslag
oog in oog staan met de witte wolven
van een korte dageraad
Uit: De witte sjamaan
Meulenhoff 1973
De gehele dichtbundel is te lezen via de site van de DBNL,
zie: http://www.dbnl.nl/tekst/berg025witt01_01/
Deze dichtbundel omvat 3 delen met de titels:
Maker & Model - De witte sjamaan - Tradities van het grasvolk.
De witte sjamaan omvat zelf ook weer 4 onderdelen :
een initiatie - de andere slaap - arktiese gezangen I - arktiese gezangen II.
Het hierboven geciteerde gedicht is een deel van het openingsgedicht De witte sjamaan, een initiatie.
De poëzie van Ten Berge wordt hermetisch genoemd: d.w.z. dat een zeer brede belezenheid is vereist om de vele extratekstuele verwijzingen op waarde te kunnen schatten. Het volledige effect van een gedicht blijft uit als de lezer deze verwijzingen niet herkent. In de bundel Personages voegde hij daarom achtergrondinformatie toe en een literatuurlijst. Maar daar kleeft ook een nadeel aan. Dat verwoordde hij in 2 motto’s bij die bundel van T.S. Eliot:
One can explain a poem by investigating what it is made of and the causes that brought it about; and explanation may be a necessary preparation for understanding.
maar:
We must not confuse knowledge-factual information…with understanding…poetry.
M.a.w. over feitenkennis beschikken is iets anders dan poëzie begrijpen. Een belangrijke constatering.
Omdat ik het overige werk van Ten Berge niet ken, kan ik bovenstaand gedicht niet vergelijken met ander werk of een oordeel daarover uitspreken. Over deze bundel wordt gezegd:
Vooral in zijn bundels De witte sjamaan (1973) en Va banque (1979) is er een lyrischer, openlijker toon waar te nemen, terwijl het poëtische recht van spreken en de politiek-satirische accenten steeds directer worden beleden. (Dat laatste vooral in het onderdeel: Tradities van het Grasvolk). Hoe het ook zij, als een gedicht zo hermetisch is, dat ik er op het eerste gezicht niets van begrijp, neem ik zelden de moeite me er verder mee bezig te houden. Er is genoeg beter verstaanbare poëzie. Als een gedicht me echter aangrijpt, ook al kan ik niet meteen alles duiden, dan wil ik daar wel moeite voor doen. En dat geldt dus voor dit gedicht. Daarmee wil niet gezegd zijn, dat ik in staat zal zijn het volledig te analyseren. En ook niet dat mijn interpretatie de juiste is. Wie zijn/haar mening erover wil geven is van harte welkom op het Poëzieforum.
Tekstverklaring (samenvatting van wat gezamenlijk op het forum werd geopperd)
Ten Berge verzamelde verhalen van Noord-Amerikaanse indianen, Eskimo’s en van Siberische volken. Hierbij raakte hij onder de indruk van de concrete taal in deze vertellingen. Ook in zijn poëzie streeft hij naar concreetheid en hij wees er geregeld op dat het gedicht niet kan leven van abstracties. Het ritme van een gedicht staat bij hem steeds voorop; hij beschouwt het als een aan rituelen gekoppelde ervaring. Hierbij gaat het niet alleen om het hoorbare ritme, maar ook om het ritme voor het oog, oftewel de typografie. (Bron: KB)
Achtergrondinformatie
Een sjamaan is een soort priester die in zijn gemeenschap de communicatie met de geestenwereld verzekert en magie aanwendt om zieken te genezen, voorspellingen te doen en gebeurtenissen onder zijn controle te brengen. Het woord sjamaan is voortgekomen uit het Siberische Toengoezisch (Evenks) en betekent letterlijk: hij (of zij) die weet. Een sjamaan gebruikt vaak spirituele wegen om tot een extase, of hoger bewustzijn te treden om zo tot de geesten te treden. In tweede instantie wordt een geest opgeroepen met een (soms specifiek) ritueel dat kan bestaan uit een gedicht, een dans of zelfs het gebruiken van hallucinogenen. De sjamaan is altijd degene geweest die de roep van de geesteswereld beantwoord heeft en zichzelf leerde luisteren naar de stille stemmen die leven in alles wat is.
In essentie zijn er twee vormen van sjamanisme te onderscheiden. De eerste is het witte sjamanisme. Deze vorm van sjamanisme is gericht op de zogenoemde bovenwereld en of de hemel. Dit is de wereld van de engelen, voorouders en andere spirits. Het zwarte sjamanisme heeft niets met witchcraft of black magic te maken; het is de vorm van sjamanisme welke gericht is op de spirituele onderwereld, die geassocieerd word met de aarde. (Wie hier meer over wil weten kan genoeg vinden op internet.)
De initiatie is een inwijding. Deze wordt vaak vooraf gegaan door een verblijf buiten de gemeenschap in eenzaamheid en in ontbering. Het bovenstaande gedicht lijkt daar een verslag van.
De berk is een mysterieuze en een heilige boom voor de Noorse volkeren. Bij de Finnen zat de wereldgeest als adelaar op de berk. De enige boom die zich, als struik, kan handhaven in het uiterste noorden.
Zeven is een geluksgetal, maar ook de som van de heilige getallen 3 en 4. Bovendien werd in het verleden beweerd, dat Eskimo’s zeven verschillende woorden voor sneeuw hadden.
Van de witte wolven (arctische wolven) heb ik gelezen, dat ze veel kleiner zijn dan andere wolvensoorten, alleen in het hoge, koude, onherbergzame noorden voorkomen, geen natuurlijke vijanden hebben, behalve de mens, maar die waagt zich daar zelden. Een mens die oog in oog staat met deze wolven heeft dus iets bijzonders bereikt door enorme inspanning en ontberingen.
Tenslotte is in het sjamanisme het noorden de plek van de dood, de plek van de voorouders en de plek van de stilte. Elk van de vier windrichtingen staat voor een specifieke kracht. Er worden verschillende dieren en elementen met de vier windrichtingen geassocieerd.
De witte Sjamaan een iniriatie
Aanvliegen over de sont,
over donkere kommen van finse meren
scheepgaan in de kajak
der gestorvenen
drijven op de wateren
tussen taiga en toendra
De initiatie vindt plaats in Finland. Na aangevlogen te zijn over de Sont (hoe wordt niet duidelijk) wordt overgestapt in de kajak der gestorvenen. Dat kan duiden op een overgangsritueel: in mythen is vaker sprake van het oversteken van het water in een boot na de dood. Het kan ook betrekking hebben op de voorouders, daar het noorden immers geassocieerd wordt met de plek van de voorouders. De boot drijft op het water tussen taiga (het noordelijkste gebied waar bomen, en de soorten die daarvan afhankelijk zijn, kunnen overleven, er staan vnl. naaldbomen) en toendra (een gebied zonder bomen aan de rand van het poolgebied. De begroeiing bestaat uit grassen, mossen en dwergstruiken, waaronder berkenstruiken).
oog en oor zuiveren
aan leegte en verte
zich voeden met bessen, met hoed
en geur van de goddelijke paddestoel
dromen de droom
van het eeuwige heden
als arktiese beer
weer tot sneeuwblinde dronkenschap in te keren
De zintuigen worden gezuiverd door rust en ruimte, de natuur levert voedsel. De goddelijke paddestoel - een verwijzing naar hallucinerende stoffen. Die een rol spelen bij de droom van het eeuwige heden. Niet het eeuwige leven of het hiernamaals, maar het eeuwige heden. Een sterke verwijzing naar het verlangen deze ervaring voor eeuwig vast te kunnen houden. Zoals de ijsbeer zich terugtrekt (in te keren) in zijn winterslaap (sneeuwblinde dronkenschap), zo droomt de sjamaan in zijn roes van het eeuwige heden?
Het lijkt erop dat deze tocht dat brengt waar de sjamaan naar verlangt: zuivering, inkeer, een tijdloos leven, een geluksgevoel.
Op de tong zeven vlokken
in dovend middaglicht smelten
zijn tent gebukt naar binnen gaan
als de zon slaapziek wegzakt achter de wouden
liggend op zijn bladerbed
het smeulend vuur van berkebast aanblazen
De zeven sneeuwvlokken – een heilig getal? Het dovend middaglicht: het is vroeg donker in deze noordelijke streken. Zijn tent gebukt (nederig, als mens) binnen gaan, het smeulend vuur van de berkebast aanblazen. Ook dat kan meerdere betekenissen hebben: letterlijk de enige brandstof die voorhanden is in die streken en zelfs nat wil branden, maar er zijn ook andere mogelijkheden. Aanblazen doet me denken aan de inspiratie (zie de Grote Van Dale). Smeulend vuur van berkenbast: een gedicht, een inzicht dat vlak onder de oppervlakte van het bewustzijn ligt te broeien om geopenbaard te worden?
door het rookgat
de witblauwe poolster bespieden
in heldere blijdschap de hemelse spijker
en stralende navel van zijn heelal gadeslaan
De roes is voorbij (heldere blijdschap). De poolster, die vrijwel niet van plaats verandert, is als een spijker die de sterrenhemel vasthoudt en waar deze omheen draait. Stralend slaat op de ster, maar met navel heb ik meer moeite. De navel is een litteken, ontstaan bij het scheiden van moeder en kind. Zou het daar iets mee te maken kunnen hebben? De stralende navel van ZIJN heelal gadeslaan. Slaat de navel misschien op de doorgesneden verbinding met de hemelse krachten, die een sjamaan kan herstellen?
als viervoeter zijn tent verlaten
om de verre suizing van een vleugelslag
oog in oog staan met de witte wolven
van een korte dageraad
Hij gaat zijn tent gebukt naar binnen (als een mens dus) en verlaat deze als viervoeter (hij is één met de natuur geworden, een 'dier' met de dieren?). De verre suizing van een vleugelslag: van de adelaar (de wereldgeest die op de berk zat)?
Oog in oog staan met de witte wolven, letterlijk: wie dat bereikt heeft iets bijzonders bereikt door enorme inspanning en ontberingen. Of figuurlijk: witte wolven van de dagraad : de ochtendnevelen. Dageraad is letterlijk het begin van de dag, maar symbolisch zou het ook op de initiatie kunnen slaan: de nieuwe dag als sjamaan beginnen. Alleen voor dat korte vind ik geen verklaring. Of het moest zijn dat de witte wolven de aankondigers zijn van de dood (we zijn immers in het uiterste noorden, het land van de doden) en dat deze dageraad daarom kort is.
Vormbeschrijving
Volgens de KB: Het ritme van een gedicht staat bij hem steeds voorop; hij beschouwt het als een aan rituelen gekoppelde ervaring. Hierbij gaat het niet alleen om het hoorbare ritme, maar ook om het ritme voor het oog, oftewel de typografie.
Het gedicht bestaat uit 14 strofen van elk 2, meest korte regels. Een vast ritme dus en een bladspiegel met veel ruimte. De regelparen vormen inhoudelijk een eenheid. Binnen de strofe lopen de zinnen wel in elkaar over.
Er is geen eindrijm. Wel zijn er prachtige alliteraties (stafrijm), bv.: tussen taiga en toendra, geur van de goddelijke paddestoel, zon slaapziek wegzakt en wegzakt wouden, bladerbed berkebast aanblazen, heldere blijdschap … hemelse spijker … heelal, viervoeter .. verlaten .. verre .. vleugelslag. Klinkerrijm (assonantie) binnen de strofen komt ook voor, o.a.: sont donkere kommen, voeden hoed paddestoel, beer weer keren, stralende navel gadeslaan.
Het aantal lettergrepen per regel en per strofe verschillen.
Een rustig ritme hoort bij dit gedicht. De meest voorkomende versvoet is de dactylus (1 woord/lettergreep met klemtoon gevolgd door 2 niet beklemtoonde woorden of lettergrepen). Al wordt deze niet consequent volgehouden, toch brengt dat zowel rust en als ritme in het gedicht. Een jambe of trochee (afwisselend klemtoon en zonder klemtoon) zou hier te luchtig klinken en het gedicht te veel vaart geven.
Opmerkelijk is tenslotte het gebruik van uitsluitend infinitieven (hele werkwoorden). Een verklaring daarvoor zou kunnen zijn: “Sentiment is eigenlijk een korruptie van emotie”, aldus Ten Berge (Reite, 1972, p. 8). In zijn gedichten wilde hij toch graag emoties onderzoeken zonder de corrumperende invloed van sentiment. Om tot een zo objectieve bespiegeling van emoties te komen probeerde Ten Berge daarom die emoties los te koppelen van het persoonlijke. Dit is te zien in de taal, de beelden en de techniek die hij gebruikt. (Bron: KB).
Die techniek bestond o.a. uit het gebruik van “men” (en in later werk “je”). In dit gedicht heeft hij het onpersoonlijke bewerkstelligd door consequent infinitieven te gebruiken.
Tenslotte: het uitpluizen van poëzie heeft voor- en nadelen. Ik heb veel opgestoken over het onderwerp van dit gedicht. Maar de betovering van de eerste kennismaking is een beetje weg. Maar alles ik de versregels nu nog eens in alle rust overlees, dan komt daar een ander soort bekoring voor terug: het blijft een mooi, intrigerend gedicht voor mij, met tot de verbeelding sprekende beschrijvingen van een ongerept gebied, prachtig in woorden gevat, dat een vaag soort heimwee oproept…...
© Librije, oktober 2009.
Lees de discussie op het forum en/of reageer, klik HIER
